ارزش و احترام اب نزد پارسيان

....................................................................................................................

	كاشي لاجوردي با نقش عقاب دوره هخامنشي                   ميدانيم كه در روزگار هخامنشيان برخي از حيوانات و پرندگان محترم و مقدس شمرده ميشد هنرمندان نقش آنها را سمبل قرار داده و روي ديوار كاخها و معابد بصورت نقش برجسته عرضه ميكردند. علاوه بر نقش برجسته‌ها اين حيوانات و پرندگان مقدس را نيز از سنگ – نقره – طلا و مفرغ ميساختند و يا نقش برجسته آنها را روي آثار هنري خود ايجاد ميكردنند.

اين حيوانات عبارت بودند از شير، گاو، اسب، بز وعقاب يا شاهين كه غالباً تك تك و زماني با هم در يك اثر هنري جلوه‌گري ميكنند. اين حيوانات بيشتر متناسب با هيكل طبيعي و در نقش واقعي خود ظاهر شده و گاهي نيز تلفيقاً با هم تركيب شده و سر يكي را با بدن ديگري پيوند زده و ارائه داده‌اند و موجودي عجيب‌الخلقه افسانه‌اي بوجود آورده‌اند.             گاو را به سبب مفيد بودنش، اسب را بخاطر نجابت ذاتي و سودمند بودنش، شير را به سبب نيرومندي و حاكم جنگل بودنش و شاهين را بخاطر بلند پروازيها و چابكي و تيزهوشي و تيزچنگ بودنش دوست ميداشتند و هنرمندان بهمين مناسبت از اين موجودات الهام ميگرفتند، الهامي اسماني و خداپسندانه، الهامي كه رضايت خاطر آنها را نيز فراهم ميكرد، الهامي كه هدفشان را نيز روشن ميساخت. شاهين الهام‌بخش اوج و ترقي آنها بود. آنها ميخواستند هميشه در آسمانها سير كنند و بالي شاهين‌وار دراز و قوي داشته باشند كه شكست‌ناپذير است و اقوام ديگر از داشتن آن محروم هستند. هخامنشيان شاهين را نشانه اقتدار و توانائي و مظهر جلال و عظمت ميدانستند. پرستش اين پرنده بزرگ و قوي را بفال نيك ميگرفتند تا آنجا كه مورخ يوناني معتقد است كه خاندان هخامنشي را عقاب پرورش داده است. (اليان Aelian اين عقيده را دارد.)             سخن در اينجا معرفي يك قطعه كاشي مربعي شكل لاجوردي از دوران پرشكوه هخامنشي است كه در سال 2507 شاهنشاهي از كاخ آپاداناي تخت‌جمشيد پيدا شده است. اين قطعه كاشي لاجوردي كه بشماره 2436 در سال 2518 شاهنشاهي در دفتر بخش تاريخي موزه ايران باستان ثبت شده است داراي نقش شاهين است. اندازه آن 5/12×5/12 سانتيمتر است و دور تا دور آن را با مثلث‌هاي كوچك فرو رفته زينت داده‌اند. در هر طرف از اضلاع اين كاشي 13 مثلث كوچك فرورفته  قرار دارد و 4 مثلث كوچك نيز در چهار گوشه‌آن موجود است. داخل مثلث‌ها برنگهاي سبز و سفيد و سرخ آرايش شده است.             نقش شاهين كه در وسط كاشي بين مثلث‌هاي تزئيني قرار گرفته است بسيار زيبا است. هنرمندي كه اين نقش را آفريده بال و پر شاهين را با خطوط متنوع زينت داده است. در دو سوي بالا و پائين اين كاشي دو سوراخ جهت ميخ كردن آن به چوب وجود دارد.             در تعريف اين نقش در حقيقت ميتوانيم شاهين را معرفي كنيم. اين مرغ بلند پرواز كه مدتها است نظر انسان را به خود جلب كرده چگونه پرنده‌اي است؟

		از شاهين هر چه گوئيم كم گفته‌ايم. همينقدر ميدانيم كه عقاب يا شاهين پرنده‌اي است بزرگ و تيزچنگ و با هوش و سبكسر و تند نگاه. در فرهنگهاي لغت اين پرنده را چنين توصيف نموده‌اند: اين پرنده شكارچي در شكارش حتي از جانوران بزرگتر از خود هم روي نگردانده و زماني هم از ربودن بچه‌هاي انسان باكي ندارد، يكصدسال زيست مي‌كند و در توانائي و شكوه سرآمد پرندگان و شاه مرغان است . هوشيار و چالاك و سهمگين و ستبرنوك و بلند آشيان و بيرحم است(1).             در اين نقش عقاب در چنگالش دو گوي را گرفته است و گوي ديگر هم بر بالاي سر دارد. به درستي بر ما روشن نيست هدف هنرمند از نقش عقاب و سه گوي مثلث‌هاي فرو رفته چه بوده است؟ شايد تنها به خاطر زيبايي و بهتر جلوه دادن آن، و يا هدفي جز رضاي خاطر خويش نداشته است. شايد اين نقوش جنبه مذهبي داشته باشد يا هدف عاليتري را بيان كند. مثلاً دو گوي كه در چنگال شاهين اسير شده ممكن است دو دنياي مادي و معنوي (دنيا و آخرت) باشند و يا دو سياره شبيه زمين و گوي سوم كه بر سر دارد و اشاره‌اي به نشانه قدرت آسماني عقاب باشد.             ظاهراً اين شاهين شهپر گشاده مظهري از اهورامزدا است يا نمايشگر فرشته‌اي از ميان فرشتگان مقرب آسماني است. بالهايش مظهري از بال فرشتگان و دمش نيز همانند آن.             دو سوراخ بالا و پايين اين كاشي لاجوردي وجود پرچم بودن اين كاشي را ثابت مي‌كند. زيرا درباره درفش زرين دوران هخامنشي زياد خوانده و شنيده‌ايم كه نقشي از غقاب داشته است و ممكن است كه اين كاشي لاجوردي نيز پرچم پيروزي و افتخار بوده و از اين رو حمل آن را در پيشاپيش لشگر به فال نيك ميگرفته‌اند.             ابوريحان بيروني در كتاب التفهيم و حكيم مؤمن تنكابني در كتاب تحفه‌المومنين يادآور شده‌اند كه «عقاب زرين علم (پرچم) ايران بود و سرلشكريان در روزگار هخامنشيان شاهين‌شهر شهپر گشوده در سر نيزه بلندي برافراشته بهم نمودار بود.»             گزنفون (مورخ يوناني كه در سال 354-430 پيش از ميلاد ميزيسته است) در كوروشنامه در لشگركشي كوروش به بابل چنين آورده است: «درفش پادشاهي ايران شاهيني بود از زر ساخته شده كه بر نيزه برافراشته بودند» و در جاي ديگر درباره جنگ كوروش كوچك بر ضد برادرش اردشير دوم هخامنشي كه خود گزنفون هم جزو سپاهيان مزدور يوناني كوروش بود مينويسد: «درفش پادشاهي شاهين شهپر گشوده بود از زر ساخته شده بود و بر وي نيزه‌اي برافراشته بود» گزنفون در همين كتاب بخش دوم فقره يكم مينويسد: «هنگاميكه كوروش از فارس لشگر آراسته بجنگ آشور ميرفت، پدرش تا به مرز فارس او را بدرقه كرد، در آنجا عقابي ديد كه در پيشاپيش آنان در پرواز بود و پدر كوروش آن را بفال نيك گرفته و يقين كرد كه پسرش از اين پيكار پيروز خواهد برگشت.»
	درفش باستاني شاهنشاهي ايران با مجسمه شاهين شهپر گشاده كه در كميسيون نظام جشن شاهنشاهي ايران طراحي شده و بتصويب رسيده است. اين طرح توسط سركار خانم ليلي تقي‌پور از روي طرح اصلي صفحه 98 كتاب «فروهر يا شاهين» نوشته سركار سرگرد مراد اورنگ برداشته شده است

گزنفون در كوروشنامه كتاب 7 بخش يكم مينويسد: «درفش كوروش شاهيني بود زرين با بالهاي گشاده كه بر نيزه بلندي برافراشته بودند. درفش پادشاهان ايران هنوز هم بدينگونه است.»             هرودت (مورخ يوناني كه بين سالهاي 420-484 پيش از ميلاد ميزيسته است) در تاريخ خود فصل 3 فقره 67 مينويسد:             «پيش از اينكه داريوش و شش تن همراهانش به گئوماتا (اسمرديس غاصب) حمله برند برخي از آنها دو دل بودند و خواستند پيكار را به تأخير اندازند و با هم در گفتگو بودند كه ناگاه ديدند هفت جفت عقاب دو جفت كركس را دنبال كردند، اين پيش‌آمد را بفال نيك گرفتند و نشان رستگاري دانستند آنگاه مصمم شدند و به شكست دادن آنان تمام شد.»             كورتيموس روفوس(2) مورخ يوناني در اسكندرنامه خود هنگام  گفتگو درباره جنگ داريوش سوم  واسكندر مينويسد: «نخست در پيشاپيش سپاه ايران آتشدان نمودار شد و از پس ان مغان سرودگويان وارد شدند. پشت سر آنان 365 جوان با جامه ارغواني با تنديسهاي ايزدان كه از زر ساخته بودند آراسته بود و يوغ به گوهرها زينت شده بود. همچنين تنديس ديگر كه نماينده نياكان بود در آن ميدرخشيد و در ميان آنها شاهيني شهپر گشوده زرين برافراشته بودند.»             كنت كورت(3) تاريخ نويس رومي ضمن حركت سپاه ايران از سوي بابل بفرات از عقاب زريني كه بالاي گردونه داريوش سوم بوده سخن ميگويد و اشاره ميكند «عادتي است نزد پارسيها كه پيش از طلوع آفتاب از جائي حركت نمي‌كنند بنابراين پس از اينكه روشنائي روز همه جا را فراگرفت شيپورچيان شيپور حركت را از بارگاه شاه ميزنند. بالاي اين بارگاه صورت آفتاب را در قاب بلورين بقدري بلند نصب كرده بودند كه همه ميتوانستند آنرا مشاهده كنند. ترتيب حركت چنين بود، پيشاپيش قشون در آتشدانها آتش همي بردند كه اين مردمان آنرا جاويدان و مقدس ميدانند مغها در اطراف آتش سرودهاي ملي ميخواندند پت سر مغها 365 نفر جوان در لباس‌هاي سفيد حركت ميكردند و از پس ا رابه اسبي زيبا و قوي‌هيكل حركت ميكرد كه آنرا اسب آفتاب ميناميدند تركه‌هاي زرين و لباس سفيد جلودارهاي اين اسب آنها را از ساير جلودارها ممتاز ميساخت . . .سپس سپاهيان مي‌آمدند . . . . . .. سپاهيان مزبور پيشاپيش گردونه شاهي حركت كرده لباس شاه را ميبردند و بعد گردونه شاهي مي‌آمد اين گردونه از طرفين بصورتهاي خدايان كه از زر و سيم ساخته بودند مزين بود و شاه درون ارابه بلند و شاهانه نشسته بود قيد اسبها به سنگهاي قيمتي مرصع بود و منتهي ميشد به دو هيكل زرين كه قر آنان بيك ارش ميرسيد يكي از هيكلها مجسمه نينوس و ديگري مجسمه هلوس در وسط آن دو هيكل مجسمه عقابي بود، با بالهاي گسترده باز كه از زر ساخته بودند. .  . . . . (اين قسمت از تاريخ ايران باستان تأليف مشيرالدوله پيرنيا نقل شد).

	اوربيوس به نقل از فيلوس بيبليوس از زبان زرتشت ميگويد:             «خداوند را سري است مانند سر شاهين، اوست نخستين و فناناپذير و جاوداني».             ممكن است تشبيه سر خدا به عقاب بخاطر هوش و نيرومندي عقاب بوده باشد؟؟؟؟؟؟؟             از مورخين يونان كه بگذريم فردوسي وسعدي نيز در اين باره اشعاري دارند كه نشان ميدهد پرچم پيروزي باستاني ايران از يك مجسمه‌اي با نقش پرنده بزرگي تشكيل شده بود و آنها نام اين پرنده را گاهي عقاب و زماني هماي  ياد كرده‌اند و در حقيقت چون هماي مرغ سعادت معروف شده است ميتوان چنين پنداشت كه همان شاهين قوي و پيروز است كه پرنده مقدس و علم كشور باستاني ايران دوره هخامنشي بوده است. در هنر و ادبيات فارسي هماي را پرنده خجسته و فرخنده و پيروز ياد مي‌كند و سعدي در اينباره گفته است: گر هماي از جهان شود معدوم             كس نبايد  به  زير سايه بوم             و فردوسي نيز يادآور شده است: ابا  نيزه  و  تيغ  و  پولاد  بود                      هر آنكس كه از شهر بغداد بود     سپهبد همي داشت بر پيل جاي                                * همه   برگذشتند   زير   هماي     يكي كركس و ديگري را هماي                              *   يكي سينه شير باشدش جاي         *       نپرد بر آن آسمانش  هماي ميان دو كوهست  پر هول  جاي   *           بتاج اندر  آويخت پر  هماي بپوشيد رخشنده  رومي  قباي              *         سپاهش   كمند افكن  و  رزم ساز درفشي همي بود و  پيكر  گراز     بسي  آفرين كرد و پس درگذشت                 * سواران  جنگي  و مردان دشت     همي رفت  چون كوه رفته ز جاي                * دمان  از  پس  پشت پيكر هماي   *            فكنده  برو  سايه  پر  هماي نهاده ز هر  چيز  گنجي  بجاي             درباره درفش كاويان و درفش كيان و اختر كيان و بطور كلي درفش فردوسي طوسي يادآور شده است:
		درفش كهنسال كاوياني با نگاره شاهين كه در كميسيون نظام جشن شاهنشاهي ايران طراحي شده و پس از بررسي به تصويب رسيده است. اين طرح توسط سركار خانم ليلي تقي‌پور از روي طرح اصلي از صفحه 99 كتاب «فروهر يا شاهين» نوشته سركار سرگرد مراد اورنگ برداشته شده است.

		كه زوبين  كشد  در قفا روز جنگ درفشي  عقاب  بست  با تيز چنگ                               * بپاي اندرون  كرده  زرينه  كفش بشد  طوس  با  كاوياني  درفش   *          نگه  كرد  با  كاوياني   درفش چو افراسياب آن درفش بنفش   *  ابا كوس و پيلان و زرينه  كفش سپه‌دار  طوس آن كياني   درفش                   * تو  باشي  بر   كاوياني    درفش سپهدار  و سالار  زرينه  كفش                   * سواران و  اين  تيغ‌هاي   بنفش وگر تو نيائي  به  من  ده  درفش   * همان  پهلواني  و  تخت  و  كلاه مرا  شاه داد  اين درفش  و  سپاه     نه اندر  جهان  سربسر نيو نيست               * درفش از در  بيژن  گيو   نيست     بزد    ناگهان   بر    ميان   درفش                  * يكي تيغ  بگرفت  بيژن  بنفش     يكي نيمه  بگرفت  و رفت از ميان                 * بدو  نيمه  كرد  اختر   كاويان     چو   تركان   بديدند   اختر    براه              * بيامد   كه   آمد   بنزد   سپاه     همه   سوي   بيژن  نهادند   روي                 * يكي  شيردل  لشكر  جنگجوي     به   پيكار   آن   كاوياني   درفش                * كشيدند  كوپال  و  تيغ  بنفش     كه نيروي  ايران  بدو  اندر است                * چنين گفت هومان كه «آن اخترست     جهان بر دل  شاه  تنگ  آوريم»                  * درفش  بنفش ار  به چنگ آوريم     بدست  اندرون  اختر   كاويان                   * همي  رفت  بيژن چو شير ژيان   * زده  پيش او   اختر   كاويان يكي  تخت  پرمايه اندر  ميان
	چون عكس سياه و سفيد اين درفش منقوش فلزي در اختيار نبود اين طرح از روي عكس رنگي آن برداشته شد.

شواهد زيادي درباره اختر كاويان –درفش كاويان – درفش بنفش و نيز شاهين و هماي و عقاب در شاهنامه وجود دارد كه در اين گفتار مختصر نمي‌توان همه را نقل كرد.             يونانيان نيز اين پرنده را مقدس مي‌دانستند و تا آنجا كه خداي بزرگ يونان ژوپيتر (زئوس) گاهي خود را به شكل عقاب در ميآورد و پس از انجام هدفش دوباره به صورت اصلي خود درمي‌آمد.             در داستان دلاوريها و عشق‌بازي‌ها ژوپيتر به اين نكته برمي‌خوريم كه اين خدا بصورت مختلفي از برخي حيوانات و پرندگان رآمده است. ژوپيتر زماني كه عاشق «اگشين» دختر رودخانه «ازوپوس» بود خود را به صورت عقاب درآورد و با پنجه خود او را گرفت و به جزيره اوينوپيا برد و با او درآميخت و صاحب فرزندي بنام «ائاگوئه» شد(4). در جاي ديگر هم عقاب را درنده جگر حامي انسان دانسته‌اند، همانطوريكه در داستان يا افسانه پرومته ميخوانيم در آن قسمت كه پرومته (خداي آتش) از بشر حمايت ميكند و مايل نيست كه به امر ژوپيتر رنجها به انسان مستولي شوند، ژوپيتر خمشناك مي‌شود و دستور مي‌دهد تا پرومته را بر فراز صخره‌هاي كوههاي قفقاز در زنجيرهاي گران و اسرارآميز به‌بندند و عقابي جگر اين خداي حامي بشر را بدرد ولي عاقبت بوسيله هركول بندها از دست و پاي پرومته برداشته ميسود و سعادت و خوشي به همه جا حكمراني ميكندو انسان ديگر رنج نمي‌كشد. در يونان نيز نقوش زيادي از عقاب هست كه جاي سخن گفتن در اينجا نميباشد.             در مصر نيز نقش عقاب از زمان قديم رايج بوده است و هروس يكي از خدايان كه پسر ازيرس (خدائيكه هر روز در گاو آپيس حلول ميكرد) بود بشكل انساني ظاهر ميشد كه سر عقاب داشت.             در هندوستان نيز اگني وايندرا دوتا از خدايان برهمان گاهي بشكل عقاب ظاهر ميشدند.             در فينيقيه هم اين پرنده ارزش ريادي داشت بطوريكه «بعل» يكي از خدايان بزرگ فينيقيه گاهي بشكل عقاب درمي‌آيد(5). از اين دوره مجسمه‌هاي زياد و نقش برجسته و نقوش فراواني از شاهين برجاي مانده است كه همگي حاكي از پرچم بودن و مقدس بودن و پيروز بودن اين پرنده بلند پرواز است.             در حفاريهاي سال 2530 شاهنشاهي شهداد كه به رياست آقاي مهندس علي حاكمي انجام گرفت هيئت كاوش موفق به كشف يك درفش فلزي از هزاره سوم پيش از ميلاد گرديد. عكس رنگي اين درفش در كتابي با نام «راهنماي نمايشگاه دشت لوت،شهداد» كه به مناسبت جشن فرهنگ و هنر در اولين مجمع سالانه كاوشهاي باستان‌شناسي در ايران منتشر شده ديده ميشود و آقاي مهندس حاكمي راجع به اين درفش چنين توضيح داده است:             «شيئي ارزنده ديگري كه در كاوش سال 2530 شاهنشاهي بدست آمد، درفش فلزي منحصر بفرديست كه از يك صفحه مربع فلزي به ابعاد 23*23 سانتيمتر و ميله‌اي بطول 19/1 متر تشكيل ميگردد بالاي پايه يا ميله درفش به مجسمه عقاب بال گسترده‌اي در حال فرود ختم ميشود.             روي درفش مزبور مجلسي نموده شده كه الهه‌اي را نشسته بر روي صندلي نشان ميدهد در مقابل الهه مزبور تصوير سه زن به اندازه‌هاي مختلف نشسته بر زمين و در پشت الهه شكل زن ايستاده‌اي نقش شده است. در سمت راست صفحه در زير نقوش سه زن باغ مستطيلي شكل شطرنجي جلب نظر ميكند كه در آن دو درخت خرما روئيده است. در سمت چپ صفحه زير پاي زن ايستاده درخت خرماي ديگري خودنمائي ميكند در زير كليه نقوش بالا يك رديف نقش حيوان شامل دو شير خوابيده و يك گاو با شاخهاي بلند در خال حركت كنده‌كاري شده است. نقش شيرها در طرفين گاو مقابل يكديگر قرار دارند قسمت بالا و پائين نقوش صفحه مربع با دو رديف نقش پيچ ارهم كه نشانه جريان آب است محدود ميشود در قسمت بالاي صفحه در حد فاصل بين الهه و زنان نشسته سمبل خورشيد به صورت نقش كلي چند پر كنده‌كاري شده است اين صفحه با قاب فلزي نسبتاً ضخيمي محصور شده كه بوسيله دو قلاب متحرك به ميله وصل ميگرديد. بطوركلي مجلس مزبور افسانه مذهبي الهه‌اي را نشان ميدهد كه عده‌اي براي طلب نياز به او توسل ميجويند مناظر باغ و درخت خرما و جوي آب و تصاوير گاو و شير نشانه‌اي از آئين و عقايد مذهبي آن زمانست كه جايگاه معنوي الهه و طرز دستگيري او را مجسم ميسازد.

	اين درفش باحتمال قوي متعلق به معبد الهه‌ايست كه هنوز بنام آن آشنائي نداريم. معمولاً آنرا هنگام مراسم مذهبي بكار ميبرند با اينكه به عنوان هديه به معبد خداي مزبور تقديم مي‌داشتند با وجوديكه نظرات فوق تا حدي امكان استفاده آنرا روشن ميسازد ولي بازهم به مطالعه بيشتري احتياج دارد.             اهميت اين درفش بيشتر از لحاظ قدمت، شكل و ساخت آنست ضمناً از لحاظ باستانشناسي شيي منحصر بفرديست كه اولين بار در يكي از مناطق قبل از تاريخي ايران كشف شده است.»             طرح دو نمونه زنده ديگر از درفش‌هاي معروف ايران باستان در اينجا ارائه داده ميشود، يكي از اين طرح‌ها درفش كاوياني و ديگري درفش شاهنشاهي ايران را نشان ميدهد. اين طرح‌ها را قبلاً سركار سرگرد مراد اورنگ در كتاب «فروهر يا شاهين» چاپ كرده است كه ما از آنها برداشته‌ايم.   كارن 10/05/2564 شاهنشاهي

...............................................................